Cunchas

O uso das cunchas de vieira (Pecten maximus) como instrumento musical aparece amplamente documentado por toda a nosa xeografía, incluso en lugares moi afastados das costas. O forte e estridente son que emiten serve para acompañar o canto ou a melodía de todo tipo de instrumentos, sendo moi frecuente o seu uso para acompañar o canto a carón das pandeiretas, latas, pandeiros etc., ou mesmo ao pé da gaita de fol. Froito do seu amplo uso, as coplas tradicionais mencionan con bastante frecuencia este instrumento:

Eu teño un canciño bonito abofé,

que baila a muiñeira na punta do pé,

na punta do pe dá pinchos pra atrás

e toca nas cunchas o chascarraschás

[OMLM, 15]

Señor, no sé tocar nada,

mas por ganar el sustento

las conchas yo tocaría,

aunque fuera con un ciego

[AGG, 12].

….

Tírame d’o cintín

tírame d’o cintín

tírame do xustillo

¡ai! rapaz d’as conchas

eres moi pillo és

[CPG, II, 249]

Miña carrapucheiriña

heiche de tocal as cunchas

n-aquela corredoiriña

[CG, II, 43]

Heiche de tocalas cunchas

miña carrapucheiriña,

heiche de tocalas cunchas

anque sea na cociña

[CPLB, 88]

É destacable a asociación entre as cunchas e o pandeiro que comentaremos ao falar da historia dos tambores de marco galegos e que se reflicte tanto na lírica tradicional como nos dicionarios de galego. Vexamos algunhas destas coplas:

Cunha frauta e cuns ferriños,

cunhas cunchas e un pandeiro

armamos logo a ruada

os veciños do Cruceiro.

[PPG, <P 3227> <L 0> <A 1884> <E DB>]

O pandeiro e máis as cunchas

María, miña María,

o pandeiro e máis as cunchas

quitan a malencolía

[CPPO, I, 53]
Liñares (Avión, Ourense)

A pandeira e nai-las cunchas,

as cunchas nai-la pandeira

están sempre preparadas

para calquer brincadeira

[IMLTG, 124]

Nos dicionarios, á par que a súa asociación co pandeiro, tamén debemos salientar a serodia incorporación das cunchas como instrumento musical, que non sucede ata a segunda edición do dicionario de Franco Grande (1972): “s. f. pl. Par de conchas de vieira que se utilizan para acompañar al pandeiro o la gaita en los cantos populares.” Carré (1972) insiste na súa asociación co pandeiro e a gaita de fol: “s. f. pl. Par de conchas de vieira que frotadas acompasadamente una contra otra, por la parte convexa estriada, acompañan al pandero o a la gaita en los alegres cantos populares, ruadas y foliadas.”

Para tocar as cunchas unha delas sostense na man esquerda coa parte estriada cara ao pulso ou ao revés, mentres que na man dereita se sostén sempre coa parte dentada cara aos dedos. A cuncha da man dereita refrégase e percute sobre a da esquerda podendo producirse todo tipo de ritmos e riscados, obtidos estes debuxando círculos cunha cuncha sobre a outra.

Non sabemos cando as persoas comezaron a empregar as cunchas como instrumentos musicais, pero os estudosos supoñen que o emprego de idiófonos entrebatidos ou refregados como os reque-reques de óso ou madeira, poderían contar entre os máis antigos instrumentos musicais empregados polo home e incluso por homínidos máis primitivos.

Polos datos dos que dispoñemos, sabemos que os homínidos que poboaron a península durante o Paleolítico Medio, hai 150.000-40.000 anos, levaban a cabo enterramentos. Estes homes e mulleres practicaban xa algún tipo de rito que levaba asociadas prácticas máxicas, polo que é posible que tamén fixesen uso dalgún tipo de acompañamento musical, ben fose vocal ou instrumental. Nos xacementos peninsulares pertencentes a este período atópanse menos cantidade de rapadeiras, pero abundan os ósos tallados mediante raspado ou percusión. O raspado deste tipo de instrumentos é un procedemento musical bastante común que aínda é conservado baixo a forma de obxectos de cristal, acanalados ou rugosos, que son raspados con útiles de metal ou madeira (botellas labradas, reque-reques etc.). Sabemos tamén que nas zonas costeiras os humanos do Paleolítico Medio se alimentaban frecuentemente de moluscos, pois non é raro atopar nos xacementos costeiros acumulacións de cunchas. Por tanto é posible que algunhas especies fosen empregadas como idiófonos sacudidos, ensartando as cunchas nun cordón, ou ben como idiófonos refregados, do mesmo xeito que aínda se fai hoxe en Galicia coas valvas da vieira. No Paleolítico Superior (31.000-8000 a.C.) os restos pertencen xa ó Homo sapiens sapiens. Esta especie de homínido posúe unha capacidade cranial superior á dos seus antecesores o que indica que podería ter tamén unhas habilidades diferentes, sobre todo a nivel de desenvolvemento de procesos simbólicos. Unha maior capacidade intelectiva implica unha capacidade superior de abstracción, e polo tanto este tipo de homínido estaría, en principio, máis dotado para as manifestacións artísticas que os seus devanceiros. Esta superior cualificación reflíctese quizais nas complexas representacións pictóricas e nos enterramentos que esta especie facía. Da complexidade destas dúas actividades os eruditos infiren que a música e a danza debían xogar un papel importante nas súas manifestacións artísticas ¹. Neste período volven a aparecer obxectos líticos e óseos, como raspadeiras e rapadeiras, xunto con outros cada vez máis especializados. Adolfo Salazar ² comenta a aparición na cova da Zájara en Almería dunha cuncha de vieira cunha perforación moi clara, que ben puido ser empregada a xeito de castañola ou ben como idiófono refregado. Esta cuncha pertence ao período Auriñaciense (aproximadamente hai uns 38.000 anos). Leite de Vasconcelos documenta un uso destas cunchas que poderiamos cualificar de ritual, pois unha cista do Algarve amosa a urna cuberta cunha cuncha de vieira ³; sen que isto signifique un uso musical, si implica polo menos o seu coñecemento e uso simbólico.

Respecto ao simbolismo das cunchas en Galicia, non podemos deixar de indicar a súa asociación co órgano sexual feminino. Neste sentido traemos aquí un comentario de Álvaro Cunqueiro: “Todo lo bivalvo, desde la vieira hasta el humilde mejillón, simboliza el sexo femenino, y aun en el argot erótico del hispánico, se le llama a éste la almeja, manera de decir que llevó a un sibarita que salía en una novela pornográfica española de los años veinte –simples novelas encandilantes que se tomarían como lectura de beatas si se compara con lo que se lleva ahora– a echarle, antes de probarlo, unas gotitas de limón, como si verdaderamente se tratase de una almeja de Carril en el mar de Arosa, comida viva, retorciéndose. Siempre habrá gente exquisita” ⁴. Dalgunhas das coplas que xa mencionamos poderíanse tirar alusións sexuais, tan frecuentes na nosa lírica popular ⁵; no seguinte caso, este fenómeno parece máis claro:

Heiche de tocalas cunchas,

heichas de volver a tocar,

anque tu non queiras nena,

con outra hei de casar

[CPLB, 88]

Dentro da clasificación técnica de Hornbostel e Sachs, as cunchas de vieira pertencen aos idiófonos de refregar, situándose dentro do grupo 112.23 no que instrumentos con forma de vaso son refregados por algún sistema. No sistema de cultura tradicional galego, as cunchas, pese a non ser construídas para o fin musical, son consideradas como instrumentos musicais. Se ben o útil en si mesmo ten pouco valor, como instrumento musical é tido en grande estima para o acompañamento, equiparándose a outros instrumentos musicais como a pandeireta ou o pandeiro, pois só cunhas cunchas e o canto podíase interpretar unha melodía e polo tanto facer unha festa. As cunchas tócanas mulleres e homes en Galicia, polo que non presentan unha filiación sexual clara.