O asubío

André Schaeffner queixábase, na súa obra sobre a orixe dos instrumentos musicais, da pouca atención que os musicólogos teñen prestado a este importante feito musical que el consideraba como a posible orixe dalgúns aerófonos 1. Os primeiros en mencionar o asubío como acto musical foron Marin Mersenne 2 e Denis Dodart, 3 e máis tarde, nos anos 1930, tamén Bouasse 4 ou Maurice Leenhardt 5. Outras ciencias, como a acústica, a etnografía e a historia das relixións, si se teñen ocupado do asubío desde varios puntos de vista.

Temos documentadas en Galicia diversas maneiras de asubiar. Atendendo á súa funcionalidade podemos discernir dous tipos: aquel que pretende sinxelamente unha comunicación mediante un sinal sonoro, e aqueloutro que persigue un fin puramente musical. Por outra parte, atendendo ao procedemento para emitir o son, achamos catro xeitos diferentes: asubío labial, lingual, cos dedos e empregando as mans como cavidade. Para emitir melodías empréganse o asubío labial e aquel que usa as mans como cavidade de resonancia, mentres que para comunicar sinais úsanse o labial, lingual e o asubío metendo os dedos na boca.

De todos estes xeitos de asubiar, o que produce un son máis potente é o asubío usando os dedos. Para conseguilo introdúcense na boca un, dous ou catro dedos, que son apoiados contra a lingua, deixando un fino furado polo que pasará con forza o aire expulsado dos pulmóns, producindo así un son de altura elevada e grande volume. Exemplos típicos do uso deste asubío para comunicar sinais sería o asubiar dos habitantes da Ribeira Sacra para chamar a atención daqueles que lles están a roubar nas uvas, ou para avisarse dunha beira a outra do río. Tamén se usa para chamar os animais, sobre todos os cans, de xeito que tanto os cazadores como os pastores asubían deste xeito para atraer a atención dos cans ou comunicarlle algún tipo de orde a longa distancia. Exactamente este mesmo xeito de asubiar aparece polas culturas tradicionais de toda Europa e tamén en África 6, testemuñando a súa grande antigüidade. Un segundo tipo de asubíos agudos e penetrantes empregados como sinais de aviso ou chamada poden tamén ser conseguidos mediante outra técnica que produce un asubío de potencia intermedia entre o emitido empregando os dedos e o labial: o asubío lingual. Consiste en arquear a lingua formando un canal que conduce unha corrente de aire contra os dentes superiores, producíndose así o son.

Polas súas características de altura e potencia, os asubíos lingual e cos dedos penetran longamente na atmosfera e son audibles a grande distancia, adaptándose perfectamente á súa función de comunicación, pero estes dous xeitos non permiten unha fina modulación na altura do son, de xeito que son totalmente inadecuados para a produción de melodías. Neste caso a técnica debe permitir unha variación precisa da altura do son. A mellor delas é o asubío labial. Para emitilo os beizos redondéanse deixando un pequeno furado polo que sae o aire. Facendo este furado máis grande ou máis pequeno, ao mesmo tempo que a cavidade bucal se agranda ou empequenece movendo a lingua no seu interior, conséguese, respectivamente, baixar ou subir a altura do son, podendo así interpretar melodías nun ámbito algo superior á oitava, dependendo, por suposto, da habilidade do asubiador. A repetición de notas e os picados en xeral acádanse mediante pequenas contraccións diafragmáticas ou obturando a gorxa.

O asubío labial permite, ademais, a consecución dun son continuado, xa que inspirando aire a través dese furadiño dos beizos conséguese tamén un son similar ao producido durante a expiración. Deste xeito, combinando o son aspirado co expirado e cunha correcta entoación, pódese acadar unha interpretación ininterrompida e moi precisa dunha melodía, existindo, entre os homes galegos, grandes expertos neste tipo de interpretacións musicais. De feito, asubiar foi, en tempos pretéritos, un costume moi desenvolvido, sobre todo entre os homes, xa que poucas mulleres practicaban este tipo de entretemento; existe un dito que reza: “Muller que silba e fía de pè, nunca boa é” [MV, 941]. Como fenómeno moi frecuente que foi, o asubío aparece mencionado con certa frecuencia nas coplas tradicionais:

Asobía, asobía

asobía que fai vento;

tamén eu asobiaba

cando era do teu tempo

[CPG, II, 272]

Asubíos que van dando

de noite cara ó muíño,

asubíos que van dando

miña nai e Farruquiño.

[PPG, P 2247> <<L 0> <A ?> <E DB>]

Entre os asubiadores contábanse sobre todo aqueles homes que, dalgún xeito, tiñan unha tendencia natural cara á música, ben porque fosen músicos, ben porque aspirasen a selo ou sinxelamente por gustaren de reproducir melodías sen a axuda de instrumentos musicais. Asubiar require unha certa técnica, un bo adestramento e certos dotes musicais para conseguir unha boa afinación.

Practicamente todos os informantes gaiteiros cos que puidemos falar practicaron o asubío con fins musicais, algúns deles, como o Sr. Landeira (gaiteiro de Cacheiras-Teo, A Coruña), gabábanse de ser dos mellores asubiadores da zona, tanto por acadar un volume sonoro considerable, como por posuír unha perfecta técnica interpretativa. Contábanos este home como, na súa mocidade, a xente o recoñecía moito antes de chegar a un lugar, simplemente polo son do seu asubiar.

Os usos mais frecuentes do asubío labial con fins musicais foron dous: a distracción ou entretemento persoal do asubiador, e o seu uso como técnica memorística. Moitos gaiteiros empregaron o asubío, nos seus anos de aprendices, como método para lembrar as pezas que escoitaban a outros gaiteiros. Unha vivencia relatada por moitos dos nosos informantes gaiteiros é a seguinte: na súa mocidade, cando un gaiteiro ou grupo de gaitas actuaba nunha festa preto da súa aldea, deixaba axiña o que estaba a facer e rapidamente corría a escoitalos. Unha vez ao pé dos gaiteiros, escoitaba con atención aquelas melodías, e cando unha delas lle prendía con forza na cabeza, de seguido comezaba a asubiala mentres arrincaba a camiñar cara á casa, onde traspasaba aquela melodía á gaita de fol, se a tiña, ou a calquera instrumento co que estivese aprendendo (frauta, gaita de alcacén, gaita de cana etc.).

Posto que para emitir o asubío labial é preciso o alento, e xa que en moitas culturas identifícase a respiración co espírito, algúns pobos, como por exemplo os bubi da illa de Bioko (antes Illa de Fernando Poo, ex-colonia española en África) identifican este xeito de asubiar como a linguaxe da alma 7; esta linguaxe reproduce con fidelidade os tons musicais da súa lingua falada, e emprégana principalmente os cazadores na selva. Esta é unha das culturas do planeta que emprega o asubío labial para producir melodías, pero tamén cunha finalidade comunicativa: posúen unha linguaxe asubiada. Máis coñecido para nós é o caso da illa da Gomera, onde existe outra linguaxe deste tipo, o silbo. En Galicia puidemos documentar tamén, a través de Ramón Torres (O Vento-O Pino, A Coruña), unha sinxela linguaxe asubiada, baseada na entoación silábica, que os mozos empregaban para comunicar entre eles mensaxes sinxelos do estilo de: “ven para acó”, “escapa de aí”, “vai para aí”, “vémonos mañá?” etc.

Outro caso moi frecuente en Galicia de uso do asubío labial (e tamén lingual) para a comunicación é o extraordinario xeito de entenderse que teñen os pastores de ovellas, cabras e vacas cos seus cans, establecendo un código de sons que lle permite ao pastor comunicarlles ordes moi precisas. Tamén os cazadores se entenden así cos seus compañeiros cánidos. O asubío como sinal de chamada foi tan empregado cos cans, que acabou por asociarse a eles, de xeito que ser chamado cun asubío non se entendía como correcto, e a lírica popular déixao ben claro nunha copla que ten multitude de variantes por toda Galicia:

Asubíasme que salga,

coma si fora un perdido;

eu non son perro de caza

qu’entenda por asubío.

[PPG, <P 2291> <<L 0> <A ?> <E DB>]

Asubíasme do alto,

com’a can que anda perdido;

eu non son can de palleiro,

qu’entenda por asubío.

[PPG, <P 2394> <<L 0> <A ?> <E DB>]

Asubiáchesme de lexos

como si fora un perdido;

eu non son can de palleiro

que entenda por asubío

[CTC, 26]

Asubiáchesme de lonxe

como a can que anda perdido,

eu non son can de palleiro

que entenda por asubío

[CPLB, 48]

Asubiáchesme de lonxe

a uso de can perdido;

eu non son perro de caza

qu’entenda por asubío

[CG, II, 42]

Asubíasme que salga

coma se fora un perdido,

eu non che son can de caza

que entenda por asubío

[OMLC, 43]

Con todo, cando un mozo lle dedicaba un asubío a unha moza non era normalmente malinterpretado, pois formaba parte do xogo amoroso; tamén a lírica popular deixa constancia deste feito:

Da banda dalá do río

asubíame unha melra

a melra que me asubía

anda segando na herba

[CPPO, I, 157]

Cando ti me azanaches

eu tamén che asubiéi,

cándo ti me pagarás

sospiros que por tí dei!

[CPBL, 54]

Asubíos algún día

á porta de meu pai,

asubíos algún día…

agora xa non os hai.

[PPG, <P 2539> <L 0>]

O cuarto xeito de asubiar que nos queda por describir emprega unha cavidade formada polas mans como resoador e serve exclusivamente para producir suaves melodías. Como xa explicamos, as mans colócanse xuntas e cos polgares paralelos, pero deixando un burato oval entre eles. Os beizos sitúanse entón sobre os cotelos dos dous polgares e sóprase dentro das mans, resultando así un son oco, semellante ao dunha frauta globular (como unha ocarina) que pode ser modulado levantando algúns dos dedos da man dereita ou agrandando e encollendo a cavidade que forman as mans. Deste xeito pódense tocar melodías cun fermoso son. Esta maneira de asubiar aprendémola dun rapaz da Ulla que era quen a tocar complexas melodías deste xeito, despois fomos achando máis xente que o coñecía. Bernardo Martínez informounos tamén que este xeito de asubiar emprégase tamén como reclamo de caza para atraer a pombos, cucos, mouchos e rulas 8. No caso destas últimas, hai que producir un redobre no son para que o reclamo funcione.

Por suposto o costume de asubiar non é algo privativo de terras galegas. Existen asubiadores en todo o mundo, aínda que, como non podía ser de outro xeito, cada zona ten as súas particularidades. O costume está tan estendido que hai expertos que opinan que nos diferentes xeitos de asubiar, sobre todo no que emprega as mans como cavidade, podería buscarse a orixe primeira dalgúns aerófonos 9.

Ver notas
  1. [1] Schaeffner, A. Op. cit. pp. 232-233.
  2. [2] Mersenne, M. Harmonie Universelle. Paris: Sebastien Cramoisy, 1636. Ed. facs.: François Lesure. CNRS. Paris, 1965, p. 227.
  3. [3] Dodart, D. “Mémoires sur les causes de la voix de l’homme et de ses différents tons”. En: Histoire de l’Académie royale des sciences. 1700, pp. 244-274.
  4. [4] Bouasse, H. Instruments à Vent. Librairie Delagrave. Paris, 1930, t. II, pp. 271-273.
  5. [5] Leenhardt, M. “Notes d’ethnologie Neo-Caledonienne”. En: Travaux et Mémoires de l’Institut d’Ethnologie, 1930. Vol. VIII, pp. 115, 129 e 132. Reimpreso pola Université de Paris, Institut d’Ethnologie. Paris, 1980.
  6. [6] Laurenty, J.-S. La systematique des aérophones de l’Afrique Centrale. Ed. Musée Royal de l’Afrique Centrale. Tervuren, Belgique Annales, nouvelle série IN-4º-Sciences humaines, nº7, 1974, p. 18.
  7. [7] Laurenty, J.-S. La systématique des aérophones de l’Afrique Centrale. Ed. Musée Royal de l’Afrique Centrale. Tervuren, Belgique Annales, nouvelle série IN-4º-Sciences humaines, nº7, 1974, p. 15.
  8. [8] Ben sabido é que unha das actividades fundamentais dos primeiros humanos foi a caza. Nas escavacións paleolíticas aparecen con frecuencia pequenos asubíos fabricados en falanxes de grandes mamíferos que se pensan poderían ser reclamos para ungulados, pois seguen a ter ese mesmo uso hoxe en día. Sen dúbida o uso de reclamos de caza debeu ser antano tan frecuente como agora; poderiamos preguntarnos se a orixe do xeito de produción do son dalgúns grupos de instrumentos musicais non estará precisamente nos reclamos para a caza realizados coa boca e empregando as mans como cavidade de resonancia [ver tamén p. 408, reclamo para a perdiz]. Esta idea xa foi explorada por André Schaeffner na seu traballo L’origine des instruments de musique.
  9. [9] Schaeffner, A. L’ origine des instruments de musique. Introduction ethnologique à l’histoire de la musique instrumentale. Ed. Payot. Paris, 1936, p. 21.
Patrocinadores e colaboradores