A voz

Aínda que non entra normalmente dentro das clasificacións de instrumentos musicais, a voz é unha das ferramentas mais poderosas das que dispón o home para acadar unha interpretación musical e transmitir as súas emocións a través do son organizado, ben en forma de fala ou de música. Nós persoalmente estamos convencidos de que o canto, a emisión de sons coa voz con carga emocional, precedeu á fala tal e como hoxe a entendemos, de igual xeito que o cerebro emocional precedeu ao racional; de aí que a fala siga a conter unha grande cantidade de elementos musicais (a prosodia) que lle confiren a carga emocional, ademais de contribuír a aclarar o seu significado.

Empregada para este fin musical probablemente desde que a música existe como tal, a voz é usada na tradición galega fundamentalmente para realizar dous tipos de interpretacións: aquelas que podemos denominar “propiamente musicais” (melódicas), é dicir o canto propiamente dito, e aquelas que non o son pero que interveñen no feito musical dalgún xeito.

Do canto tradicional non nos imos ocupar aquí pois excede con moito os obxectivos deste traballo no que só pretendemos abordar os instrumentos musicais; así e todo, si que diremos que a voz empregada como instrumento musical adopta sempre en Galicia unha nasalidade moi considerable e patente, fenómeno que se pode observar ao longo e largo de toda a nosa xeografía. O canto galego é, xa o dixemos, unha expresión fundamentalmente feminina, sobre todo cando se trata de canto como soporte para o baile. Nalgunhas zonas tamén os homes cantaban xunto coas mulleres nos fiadeiros e ruadas, neste caso fano sempre na oitava inferior, fenómeno por outra parte universal. O cantar foi unha manifestación musical fundamental do pobo galego, sendo sen dúbida, falando cuantitativamente, a máis importante das súas expresións musicais, a moita distancia da música instrumental. Cantábase da mañá á noite, para todo: para camiñar, para acompañar calquera clase de traballo que o permitise, para entreterse, para tranquilizar e durmir os nenos, para bailar, para buscar amores, para desafiar a outros etc. Se estes foron os usos, quizais unha das súas funcións máis importantes, fóra de servir de soporte aos bailes nas ruadas e fiadeiros, fose suavizar a dura vida diaria e mitigar as penas:

Hei de cantar toda a noite

e máis mañán todo o día

que me din que teño pena

por un amor que me olvida

[CTC, 57]

O cantar é alegría,

ben burro é o que non canta,

canta nena que o que canta

todolos males espanta

[CPLB, 118]

Quen canta seu mal espanta

e quen non o alimenta,

ai de min que estou cantando

un pesar que me atormenta!

[CPLB, 140]

“Quen canta seu mal espanta”… lonxe da superstición esta fórmula ten unha lóxica que esmaga con fondos paralelos na filosofía oriental ¹: segundo reza un dos piares do budismo, o sufrimento non é máis que unha cuestión psicolóxica: quen consegue apartar da mente pensamentos recorrentes sobre un tema que o preocupa, deixa de sufrir, pois a mente non se pode ocupar en dúas cousas simultaneamente. Cantar evita que a mente divague, suprimindo o sufrimento psicolóxico e mesmo físico, pois a dor e a fatiga non son tampouco máis que unha interpretación mental que pode ser incrementada simplemente concentrándose negativamente nela. Cantar sería entón un dos mecanismos compensatorios que os galegos e galegas empregaron para mitigar os esforzos dunha vida por veces extremadamente dura. O pobo parece comprender isto claramente e así o explica nos seus cantos.

Como corresponde cunha manifestación outrora tan frecuente, moitísimas coplas falan de diversos aspectos do canto:

O que non canta nin baila,

que vai faguer ao serau?

Daprender catro mentiras

para contar polo vrau

[CPLB, 125]

Miña garganta de neve,

miña garganta de neve

non hai sitio do mundo

garganta que non te leve

[CPG, III, 160]

Miña garganta de neve

eu non vou a romaría

garganta que non te leve

[Teo, A Coruña]

Se queres que cho diga

cantando cho direi;

os amores que tu tes

son os que eu olvidei

[CTC, 57]

O galo que canta ben

gústalle ás galiñas,

o mozo que canta ben

gústalle ás rapaciñas

[CTC, 65]

Indo pola mar abaixo

sintín cantar i escoitei

¡váliame Dios que ben canta

a nena que eu olvidei!

[CTC, 57]

Ao longo do século XX este costume de cantar foi esmorecendo de xeito que, hoxe por hoxe, moi pouca xente canta xa fóra das ocasións festivas, moito menos no traballo mesmo, nos labores do campo ou do mar. Unha capa de silencio parece envolver os galegos.

Dentro dos usos da voz que non son propiamente musicais poderiamos incluír unha especie de agudos e expresivos berros que os nosos maiores, tanto homes coma mulleres, proferían en determinadas situacións. Este tipo de berros son comúns en toda a península ibérica e a súa estrutura e función son tamén semellantes. Reciben nomes diferentes dependendo da zona en que nos achemos. Denomínanos rejinchos os burgaleses e relinchos os estremeños, en ambos casos seguramente pola súa asociación co rinchar dos cabalos. Ixuxús é o nome que reciben entre os nosos veciños asturianos, ijijís dinlles os veciños leoneses e ajujús ou irrintzina en Murcia e no Pais Vasco respectivamente, nomes todos cun claro matiz onomatopeico. En Galicia estes berros son denominados de formas diversas. Xeralmente chámanse aturuxos ou tamén aturulos. Menos frecuentes son as denominacións atruxos, atrulos, aturullos ou atrullos. Temos documentado tamén rechinos e aghrullos nalgunhas aldeas da Costa da Morte. Na Santa Mariña (Xaviña, Camariñas) escoitamos rechino dunha tocadora de pandeireta que contaba no 2001 con 85 anos de idade, mentres que aghrullo oímosllo a unha muller da mesma aldea, duns 65 anos de idade, e tamén en Limiñoa (Cores, Ponteceso). Esta mesma denominación refírea Carmelo Lisón Tolosana en Donís (Cervantes, Lugo) onde o martes de antroido “Tocan el tambor, bailan y grúan [lanzan gritos guturales]” ². Theophilo Braga no seu prólogo ao Cancionero Popular Gallego de José Pérez Ballesteros ³ recolle aínda outro sinónimo: “no Minho o Aturuxo chama-se Apupo, grito em que se pronuncia A-tu!”. En Arbo (Pontevedra) aínda hoxe se conserva o apelativo apupas para se referir ás cunchas tocadas como cornos e apupadores para os que as tocan. Esta mesma acepción recóllea Carlos Rei Cebral ⁴ dunha copla tradicional recollida por Xaquín Lorenzo no sur da provincia de Ourense:

Fixéchedes ben a foliada

con apupos e chifridos,

como non tiñades gaita

tocáchedes os arruídos

[IMLPG, 132]

Aínda outra denominación máis aparece na Limia Baixa nunha copla recollida tamén por Xaquín Lorenzo:

Sábela toda, meniña,

sabes cantar e beillar

e pra que nada che falte,

tamén sabes apurriar

[CPLB, 144]

Comenta o autor que: “Apurriar é o mesmo que atutar ou aturuxar; por estas terras emprégase pouco a primeira forma, e máis as outras dúas, especialmente a segunda atutar” ⁵, que por certo é moi semellante á forma apupar documentada, como xa vimos, no sur de Pontevedra. Apurriar aparece xa como sinónimo de berrar na colección lexicográfica de Sobreira (1787-1805). No dicionario de Franco Grande 2ª ed. (1972) apúntanse os seguintes sinónimos: agruar, apoupar, apupar, asuar, atoutar, atruxar, aturular, aturutar, aturuxar, azuar, escutiar, esgutiar e ufar, engadindo o de Elixio Rivas (1978-2001) os de agurular e ergutiar. As denominacións que máis frecuentemente aparecen nas coplas tradicionais son aturuxo e aturuxar:

Aturuxos que vai dando María por Falruquiño;

aturuxos que vai dando cando vai para o muíño.

[PPG, 870 &Ss C, 45, 273 IX69 =CLA. 6()]

Ai ás minas de Valcobo

canto metal lle tiramos

ai que cancións e que aturuxos

nos camiños botabamos

[CPPO, I, 215]

Cando san do fiadeiro

os mociños de esta terra

botan moitos aturuxos

como é costume galega

[CPLB, 54]

Inda lle ei de preguntar

a ese que aturuxou

en que lugar foi nacido

e en que sitio se criou

[CPPO, I, 53] Beariz (Ourense)

Aturuxos, aturuxos,

por riba do carqueixale,

aturuxos, aturuxos

pra min non han faltare

[CPPO, I, 41] Liñares (Avión, Ourense)

Que ò nacer todos los dias [o sol]

Entres por miñas solainas

E tempres ben as buxainas

Que ten da gaitiña o fol

Para que de madrugada

Toda a xente despertando

Vaya aturutos botando

Que a gaita saùda ò Sol.

[AGG, 44-45]

Aquí van algunhas das coplas que conteñen sinónimos de aturuxar que puidemos achar nos cancioneiros galegos:

…

Alí botan mil cantigas,

e rematan os seus versos

cunha chea de aturutos

que abouxan ao mesmo ceo.

…

[AGG, 157]

Pepiña, Pepiña, Pepa,

Pepiña do Jurujú:

a túa mantilla nova

ten un burato no cu.

Ujujú María Antonia,

tocadora do pandeiro;

estas son as mazarocas

que traio do fiadeiro.

[PPG, <P 1205> <L 0> <A 1869> <E DB>]

Éntra, meigo, non atruxes

gárda, Xan, as castañetas

e cóntame ond’hoxe fuches

[CPG, II, 286]

Aturuia meu neniño

que che ei de dar a teta,

túa nai vai no muíño

teu pai na herba seca

[CTC, 68]

Toda esta variedade de denominacións débese sen dúbida ao estendido que estivo este costume outrora. Os aturuxos empréganse decote como sinal de alegría e excitación, intercalándose no medio dos bailes, de pezas instrumentais ou de melodías cantadas, aproveitando intres nos que a música ou o baile acadan unha singular tensión. Como a emisión deste berro por parte dalgún dos participantes exalta o resto dos congregados na xuntanza festiva, é moi frecuente que en canto senten o comezo dun aturuxo, se unan a el, ben con outros aturuxos, ben con toda clase de berros ou exclamacións de xúbilo e ledicia, de xeito que, o que nun determinado intre comeza por un só aturuxo, adoita a rematar nunha potente exclamación vocal colectiva, que reflicte a excitación que nos congregados produce a xuntanza para o baile. Con todo, a colocación máis característica destes berros é, sen dúbida, ao final dunha peza musical e mesmo ao rematar calquera faena. Por citar un exemplo:

«E logo que romataban as cántigas, Mexacán e mail-o Padre Eterno ceibaban fortes atruxos, qu’eran contestados dend’os lumes ⁶ d’os Muíños e d’o Couto» ⁷

Ademais desta función de reforzo e exaltación da ledicia común, os aturuxos foron empregados tamén para desenvolver unha función de identificación ou localización persoal. Todos sabemos que ata non hai moito a xente traballaba decote no monte. Contan os maiores que moitas veces, cando un deses traballadores regresaba de camiño á casa, emitía un ou varios destes berros como dicindo “aquí veño eu”, para avisar que se acercaba á aldea. Cada home ou muller era recoñecido polo seu tipo particular de aturuxo, de xeito que podía ser facilmente identificado do mesmo xeito que os afiadores e capadores o eran polo seu toque característico de apito. En canto á función de localización, non está en absoluto carente de senso, pois as estreitas corredoiras que os carros empregaban para transitar non permitían o seu cruce, e como os carros non poden circular longos treitos cara atrás, debíase evitar o seu encontro circulando en direccións opostas. Deste xeito, cando un paisano viña de volta co seu carro cargado, procuraba, ben co son do seu propio carro, ben co da súa voz, indicar aos veciños que aquel camiño estaba temporalmente ocupado. Neste sentido, os aturuxos cumprían unha función de localización dos carros en circulación, unha función de organización do tránsito a través das estreitas corredoiras.

En canto á estrutura e forma destes berros, os aturuxos galegos comezan normalmente ca pronunciación dunha vocal, decote intermedia entre o i e o u. A altura desta nota musical sostida, no caso de que o aturuxo sexa emitido durante unha peza musical, corresponde á dominante do ton no que está a ser interpretada dita peza. Se o aturuxo fose emitido noutras circunstancias non musicais, a altura escóllese de xeito que a voz acade a maior potencia sonora posible. O sostemento da vocal inicial vai seguido dunha serie de picados, cada vez máis rápidos, sobre esa mesma vocal. Durante a primeira vocalización a altura do son emitido pódese manter na altura inicial ou ben ir subindo lixeiramente, para logo ir descendendo de xeito gradual a mediada que se fan os picados, este descenso é tanto en altura sonora como en potencia, extinguíndose finalmente o aturuxo coa pronunciación dunha sílaba algo máis longa que os anteriores picados. A duración dun aturuxo poder ir dende uns tres ou catro segundos ata uns dez segundos.

Moita tinta se ten vertido encol da orixe deste tipo de berros. Como non podía ser doutro xeito, os románticos hiperceltistas defenderon a tese de que os aturuxos foron orixinalmente os berros de guerra dos latenianos. A este respecto é moi interesante constatar a evolución da definición de aturuxar e aturuxo nos dicionarios galegos, pois permiten apreciar como dunha indefinición máis ou menos notoria dos termos nos séculos XVIII e XIX, pásase a consideralos como algo desagradable froito do exceso de alcol que se converte, a finais do XIX, nun berro de alegría, pasando pouco despois a exaltarse como marca de identidade galega, situación que perdura durante todo o século XX. Por outra parte, os dicionarios fanse eco da colocación dos aturuxos ao final das interpretacións musicais, así como da cantidade de sinónimos que ten este berro e a acción de proferilo:

Sarmiento (1745-1770): “Es dar baya y cantaleta a uno a voces; y en especial cuando en la calle se silba a uno metiendo el dedo en la boca, como, cuando sacan una bruja a azotar. Dícese también a un enfadoso non me aturuxes. Catálogo de Voces y Frases 1745-1755”

Sobreira (1787-1805): “v. a. del Giro. Tocar el cuerno, sonar el cuerno, hacer el cuerno su sonido, y en Ribadavia aturuxar. Papeletas”

Rodríguez (1863): “Berrear, dar un berrido desentonado por conclusión de una cántiga, y más generalmente cuando hay vino. El berrear de los hombres es ingrato al oido é incómodo. Algunas mugeres tambien lo hacen, pero sin que desagrade. Sarm. id.”

Pintos (1865): “Dar gritos de alegria, algarear.”

Cuveiro (1876): “Berrear, dar gritos ó voces desentonadas, especialmente al concluir alguna cantiga, y más particularmente cuando se bebió demasiado.”

Porto (1900): “v. Atruxar. Berrear. Lanzar al viento aturuxos. En nuestra Galicia, desde tiempo inmemorial, nuestros paisanos al terminar una cántiga no lo hacían sin rematar con el aturuxo. Es por lo tanto un grito de alegría que todo cantar gallego lleva necesariamente al final, y que podemos decir, sin temor a equivocarnos, que su antigüedad se remonta a la segunda guerra púnica por lo menos (dos siglos antes de Jesucristo).”

Academia (1913-1928): “v. a. Lanzar aturuxos. Baladrar, ulular. Dar los mozos ciertos gritos de alegría al final de alguna cántiga, por los caminos cuando van de tuna, etc. Esta voz tiene muchas variantes, según las comarcas. Las principales son: AGRUAR, AGUAR, ASUAR, ATOUTAR, ATRUXAR, ATURULAR, ATURUTAR y AZUAR.”

Engade o dicionario da Real Academia estes exemplos do uso da palabra:

Tanto que cuidein

que con tantos berros

que me aturuxaban

porque entrein adentro.

Eu tamén quixera

botar meu mantelo

ao aire, se fora

cousa de algun prezo.

[P. SARMIENTO. Colección de muchas palabras,
voces y frases gallegas]

De pronto a beilar se poñen

vinte parejas, e van

co-as castañolas facendo

trre-trre-trree-tras:

Os mozos aturuxaban

de camiño, e inda mais

ponteaban que parecía

querianse esfarelar.

[ALBERTO CAMINO. A foliada de San Joan]

Ja ven a gente pol-a corredoira

aturuxando c’o chascarraschás

ven o pandeiro, ferreñas e cunchas

repinicando co as duas mas.

[PINTOS. O Gaiteiro]

Trigo que lle a palla doura

logo está para o fouciño:

nena que aturuxa e loita

o que quer é rapaciño.

[Copla popular]

Filgueira (1926): “v. Lanzar aturuxos. Ulular, baladrar.”

Carré (1928-1931): “†asuar. v. a. Congregar. Reunir, juntar en asamblea. Lanzar el grito de guerra, de saludo o de entusiasmo llamado asúo o aturuxo.”

Ibáñez (1956): “asuar. v. a. Congregar. Reunir. Lanzar el grito de guerra o de entusiasmo llamado asúo o aturuxo. (V. aturuxar). Amotinar.”

Eladio (1958-1961): “1. APOUPAR v. a. Popar, despreciar, APUPAR.

…

7. ATUTUXAR. V.a. Lanzar ATURUXOS. Baladrar, ulular, dar los mozos un grito gutural, agudo y prolongado al final de cada CÁNTIGA o cuando están alegres o van de tuna o de RUADA. En las diversas comarcas aldeanas tiene esta voz muchas variantes entre las que figuran AGRUAR, ASUAR, ATOUTAR, ATRUXAR, ATURULAR, ATURUTAR, AZUAR y ESCUTIAR.”[Seguramente erro por ESGUTIAR].

Respecto da orixe dos aturuxos, o certo é que este tipo de berros existiron en moitas outras culturas da antigüidade, por exemplo, os gregos proferían nas batallas uns berros moi similares aos aturuxos galegos. Con toda seguridade calquera grupo humano ten o seu xeito característico de berrar para expresar alegría ou desafogar unha tensión, aínda máis, cada especie animal dotada de capacidade fonadora ten a súa voz característica normalmente de alarma, de xeito que é un pouco inútil buscar aquí ou alá a orixe dos aturuxos galegos. Con todo, a súa inclusión dentro e, sobre todo, ao final de pezas musicais (sobre todo despois dos cantos ou das partes cantadas dunha peza instrumental-vocal) pode ser a reliquia dunha práctica máxica herdada de xeración en xeración cun significado hoxe xa completamente perdido. Deste costume, por outra parte aínda hoxe facilmente observable, xa daba conta Nicolás Tenorio, a principios do século XX, nas aldeas do partido xudicial de Viana do Bolo (Ourense) durante a celebración de festas nocturnas á luz da lúa chea:

«Cada cantar termina con arrulos o atoruxos de los mozos que gritan el jú-jú-jú-jú, mirando hacia la luna cuando acaba la canción y el baile, y dura la fiesta hasta que se acerca la luz del día.» ⁸

En opinión de Marius Schneider a imitación do berro dunha fera como sinal do remate dunha peza musical é un fenómeno de orixe marcadamente místico que é moi coñecido nas culturas primitivas e medias ⁹. Por suposto varían os xeitos exteriores da interpretación ideolóxica segundo o estado evolutivo de cada cultura. Por exemplo os baule de África occidental din que os berros do león serven para “lanzar” ou “acadar” a canción. Outros din que valen para “infundir pavor ás mulleres”. En Marrocos o muwâl remátase sempre con un movemento moi vivo e claramente ritmado que debe “tapar” ou “cubrir”. No ciclo da cultura chinesa e indochinesa conclúese a función teatral pasando un bastón polo dorso dun león de madeira (tallado en forma de raspadeira) de xeito que produza un son potente que imita o berro desa fera. Segue Maruis Schneider explicando que no Museo de Etnografía de París existe un instrumento parecido, procedente do Congo, coa mesma ideoloxía, imitar o berro do león, pero que esta vez non acusa a forma externa do animal. Así pois, o costume ibérico de emitir este tipo de berros pode estar relacionado cunha antiga tradición que imitaba os berros das feras. Marius Schneider opina que este tipo de teorías místicas foron propagadas por todo o mundo polas culturas megalíticas ¹⁰, seguindo a este autor a colocación dos aturuxos ao final das pezas podería remontarse en Galicia a uns 5000 anos a.C. momento no que xorde o megalitismo no noso país, o que non quere dicir que estes berros teñan aló a súa orixe.